علی وحیدی فردوسی*
مقدمه
برای «بررسی سیاست کشور در خصوص نخبگان علمی»که موضوع این نوشتار است، از «مدل فرایندی سیاستگذاری» استفاده است. بر اساس این مدل میتوان فرایند خطمشیگذاری را به مثابه فعالیتهایی در قالب مراحل شناسایی و تعیین مشکل (مسئله)، تدوین راهحلها، قانونیکردن، اجرا و ارزیابی در نظر گرفت.
1. مسئله
مهاجرت چشمگیر نخبگان علمی از کشور به ویژه در سالهای اخیر بهصورت مسالهای نگرانکننده درآمده و روشن است که روند توسعه دانش و فناوری در کشورمان از آثار مخرب این پدیده ناگوار بینصیب نمانده است.
بالا بودن آمار مهاجرت زنگ خطری است برای کشورهای در حال توسعه مثل ایران است. پیامدهای این مهاجرت میتواند علاوه بر خروج میلیاردها تومان از کشور سسب ضعف منابع انسانی و علمی در داخل گردد. بنابراین نیازمند راهکارهای نظری و عملی جهت جلوگیری از خروج و مهاجرت نخبگان از کشور هستیم
2. راه حل (سیاست)
برای جلوگیری از پدیده خروج نخبگان علمی و فرار مغزها از کشور و بهرهگیری از ظرفیت نخبگان، برخی نهادها و دستگاههای اجرائی حمایتهاییرا از مخترعین و مبتکرینانجام میدهند. بنظر میرسد میتوان مجموع این حمایتها را بهعنوان سیاست کشور در مقابله با پدیده فرار مغزها در نظر گرفت.در این زمینه نهادهایی چون «بنیاد ملی نخبگان کشور»، «سازمان پژوهش های علمی – صنعتی»، «جشنوارههای بین المللی و جوان خوارزمی»، «جشنواره علوم پزشکی رازی»، «سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان» و «صندوق حمایت از پژوهشگران ایران» حمایتهایی را از نخبگان علمی کشور بهعمل میآورند که از جمله این حمایتها میتوان به «ارائه تسهلات برای فعالیت های تحقیقاتی»، «فراهم آوردن تسهیلات و امکانات لازم برای دسترسی به تحقیقات جهانی و شرکت در همایش های داخلی و خارجی»، «اعطای جوایز نقدی و تسهلات برای اعطای وام»، «تسهیلات ورود به دانشگاه»، «امکان شرکت در نمایشگاه های داخل و خارج»، «عضویت مخترعین در مراکز رشد»، «استفاده از تسهیلات ورود به دانشگاه با کسب حد نصاب 88 درصد نمره گزینش آزاد در رشته مورد تقاضا» و «اعطای وام بلاعوض» اشاره کرد.
3. ارزیابی سیاست
در بررسی سیاست کشور در قبال نخبگان علمی باید به این موارد اشاره کرد:
اول: ضرورت باز تعریف مفهوم نخبه: با توجه به بررسیهای انجام شده در زمینه توجه به نخبگان، مخترعین، مبتکرین و نوآوران در کشور و سازمانهای حمایتکننده از آنان، بهنظر میرسد هنوز تعریف درست و دقیقی از جایگاه و نقش آنها در فرآیندهای علمی کشور ارائه نشده است.
دوم: «فردگرایی» در سیاستهای حمایتی: آنچه در بررسی حمایتهای سازمانهای متولی در کشور از نخبگان ملاحظه میشود، تمرکز بیش از اندازه بر فردگرایی در پرداختن به نخبگان و حمایت از آنها است. درحالیکه هرچند نخبگان از منظر فردی دارای توانمندیهای برجستهای میباشند، اما در سیاستگذاریها باید باید به تجربیات جهانی در توجه به کار تیمی و گروهی نیز توجه داشت.
سوم: «نحوه»و «انواع»امتیازدهی به «مخترعین» و «اختراعات»در نهادهای متولی:
- در حال حاضر تمام اختراعات ثبتشده در جایگاهی مشابه و یکسان قرار دارند و بیشتر برای کسب امتیازات مالی و اقتصادی ارائه میشوند. در حالیکه شاید در اختیار قرار دادن یک آزمایشگاه به یک مخترع، خدمت ارزندهتری برای او محسوب شود.
- باید به این نکته توجه کرد که مشوقهای مادی مزیت نسبی کشور ما نیست. چرا که کشورهای مقصد مهاجرت به مراتب توانایی بیشتری برای حمایت مادی از نخبگان دارند و اساسا مسئله اصلی نخبگان مسئله تامین نیازهای مادی آنها نبوده و صورت مسئله در نزد مسئولان کشور اشتباه و یا جزئی تعریف شده است.
- ارائه مشوقهای آموزشی و پژوهشی دارای هدفگذاری مشخصی بهمنظور مدیریت و استفاده بهینه از نخبگان نیست.
- آنچه در آییننامههای مرتبط با نخبگانو مخترعین در سازمانهای دولتی اعم از بنیاد ملی نخبگان، جشنواره جوان خوارزمی، جشنواره بینالمللی خوارزمی، سازمان پژوهشهای علمی و صنعتی و سازمانهایی از این قبیل آمده است، تنها حمایت مالی یا امتیاز ورود بدون کنکور به دانشگاه برای نخبگان است. باید گفت که در این زمینه هماهنگی مناسبی میان سازمانهای دولتی و غیر دولتی وجود ندارد. چه در مرحله شناسایی و ارزیابی طرحها و اختراعات و چه در مرحله اعطای امتیاز.
- قبل از تشکیل بنیاد ملی نخبگان یکی از مهمترین مشکلات کشور، تعدد مراکز فعال در عرصه نخبگان بود. پس از شکلگیری بنیاد انتظار میرفت که بنیاد متولی ساماندهی نهادهای مسوول و تقسیم کار مشخص میان آنها باشد. اما بنیاد ملی نخبگان هم بهجای ایفای نقش ستادی، خود بدل به یکی از عناصر صف حمایت از نخبگان شده است.
- بهنظر میرسد مسئله اصلی نخبگان در کشور اعم از اینکه نخبه به خارج برود و یا نرود، دشواری اثرگذاری آنها در مسیر پیشرفت کشور است. در کلامی مختصر، باید عدم مهاجرت نخبگان را در تسهیل امکان اثرگذاری آنها در پیشرفت کشور جستجو کرد.
دانشجوی دکتری فرهنگ و ارتباطات دانشگاه باقرالعلوم (ع)