در این سند اجزای احداث انبارهای نفت منطقه ای شامل شناخت مسئله، نظریات پایه، ذینفعان و تحلیل سایر جنبه های احداث انبار نفت مورد بررسی قرار گرفته است.
مهدی وکیلی فرد*
مقدمه:
برخی از بنگاه های فعال در زمینه های انرژی های تجدیدپذیر همچون خورشید، باد، امواج و بیولوژیک از گردش مالی فوق العاده ای برخوردارند[1]. اما همچنان 63 درصد از کل انرژی مصرفی بشری در حال حاضر از نفت و گاز طبیعی شامل شده است.[2]
مسائل مربوط به انرژی را می توان به چند دسته تقسیم نمود:
- فنآوری های انرژی: انرژی همواره در طبیعت وجود داشته است، اما بشر از زمانی که دانش چگونگی استفاده از آن را آموخت، در حقیقت توانایی کشف و استفاده از انرژی ها را بدست آورد. تکنولوژی های متعدد هم اکنون در زمینه انرژی های تجدید پذیر و پایان پذیر وجود دارد. هر روزه مرزهای دانش برای استفاده از انرژی های نو و بهینه استفاده نمودن از انرژی های مختلف گسترش می یابد.
- اقتصاد انرژی: تا قرن نوزدهم آنچه که بیشتر در اقتصاد مورد بحث قرار می‌گرفت، زمین و مستغلات بود. اما به تدریج و پس از انقلاب صنعتی در اروپا، منابع طبیعی و بخصوص انرژی نیز مورد توجه اقتصاددانان قرار گرفت. در قرن بیستم و بخصوص پس از جنگ جهانی دوم برنامه ریزان متوجه شدند که هرگونه رشد اقتصادی لاجرم با دسترس بودن منابع طبیعی ملازمه دارد. در اکثر سالهای قرن بیستم کسی به فکر آنکه این منابع محدود و پایان پذیر است نبود. اما اکنون بدون آنکه به عامل کاهش و پایان پذیری منابع طبیعی فکر کنیم، نمی‌توانیم تجزیه و تحلیل صحیح از اقتصاد کلان انرژی داشته باشیم.
- مدیریت انرژی: گرچه در دو قرن اخیر راه‌هایی برای استفاده بهتر و پیدانمودن منابع جدید انرژی با استعانت از فناوری پیشرفته پیدا شده است، اما همیشه پیشرفت تکنولوژی و دستیابی به ذخائری که تاکنون کشف نشده است، از لحاظ زمانی پس از دوره‌هایی بوده است که نگرانی در مورد کمبود انرژی وجود داشته است. یعنی نااطمینانی از متغیرهای اصلی بازار انرژی‌های پایان پذیر است. بهره‌وری یکی از محرک‌های اصلی برای توسعه تکنولوژی‌های مربوط به انرژی‌های جایگزین کمیابی منابع پایان پذیر است که این خود باعث افزایش قیمت‌های برخی از منابع اصلی انرژی همچون نفت و گاز می‌شود.
- سیاستگذاری انرژی: سیاستگذاری انرژی در سالهای اخیر بلحاظ افزایش یافتن نقش انرژی و محیط زیست در فعالیت های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی جوامع مختلف از اهمیت ویژه ای برخوردار گشته است. گرچه در گذشته نیز پس از شوک نفتی 1973 که در آن کشورهای عرب تولید کننده نفت خام، شیرهای نفت را برر وی جهان غرب بستند، همواره نگرانی از تکرار چنان وضعیتی در کشورهای توسعه یافته و در سالهای اخیر در کشورهای در حال توسعه مانند چین و هند وجود داشته است. اطمینان یافتن از برخورداری از عرضه مطمئن و پایدار انرژی و همچنین بازار تقاضای همراه با کشش و رشد مناسب از دغدغه های اصلی هر کشور برای توسعه همه جانبه خود است. این امر بدون سیاستگذاری انرژی در سطح بنگاه های صنعتی، شوراها و شهرداری های محلی، دولت های ملی و سطح بین المللی امکان پذیر نیست.
- حقوق انرژی: ارتباط مابین دارنده ذخائر انرژی بخصوص نفت، گاز طبیعی و ذغال سنگ با بنگاه های توسعه گر و مصرف کنندگان در چارچوب حقوق انرژی تعریف می شود. اکثر تولید کنندگان عمده انرژی همچنان دولت ها وشرکت های ملی نفت و گاز کشورهای عرضه کننده هستند. اکثر مصرف کنندگان و یا توزیع کنندگان بنگاه های چند ملیتی خصوصی می باشند. بنابراین ارتباط مابین این دو دسته از بنگاه ها و شرکت ها از موضوعات بسیار مهم و ظریف می باشد[3]. بعنوان مثال اگر تولید کننده نفت خام کشوری اسلامی باشد و شرکت مسئول توسعه، اکتشاف و استخراج یک شرکت بین المللی باشد، قرارداد مابین این دو طرف باید چنان نوشته شود که اصول حقوق بین الملل در آن لحاظ گردد تا منافع شرکت خارجی در حد معقول حفظ شود. همچنین حقوق مربوط به قانون اساسی آن کشور اسلامی باید در نظر گرفته شود تا مالکیت مخزن نفت و درآمد های ناشی از آن به دولت بازگردد. همچنین شریعت اسلامی و حدود آن مورد توجه قرار گرفته تا نظر مردم و یا نمایندگان آنها ملحوظ شود. امور حقوقی انرژی و بخصوص قراردادها کمتر مورد توجه کارشناسان و تصمیم گیران قرار می گیرد و به همین دلیل در صورت بروز اختلاف مابین دو طرف عموما طرف ایرانی دچار ضرر و زیان می گردد.
- امنیت انرژی: امنیت انرژی عموما به در دسترس بودن مقدار کافی و قابل اطمینان از عرضه انرژی برای راضی نمودن تقاضا تعریف می گردد. بصورت خلاصه می توان گفت که امنیت انرژی سه مفهوم اساسی زنجیره تحولات انرژی در جهان امروزی را در بر می گیرد: قیمت، تداوم[4] و محیط زیست[5]. فراز و نشیب در قیمت نفت خام باعث تغییرات شگرف در اقتصاد جهانی، بودجه هر خانواده، هزینه های هر کارخانه و بی ثباتی، آسیب پذیری و یا شکوفایی کشورهای تولیدکننده و مصرف کننده می گردد. هر متقاضی دریافت انرژی برای آنکه امکان برنامه ریزی برای آینده را داشته باشد، لاجرم به جریان مداوم و دراز مدت انرژی می پردازد و نهایتا تلاش برای یافتن روشهای با بازدهی بیشتر و مصرف کمتر، گامی در جهت حفظ محیط طبیعی و بقای بشر در آینده است.
یکی از مباحث مطرح در حوزه سیاستگذاری انرژی ذخیره سازی انرژی و الگوهای مربوطه می باشد. در این سند ما به روی ذخیره سازی نفت و راهکارهای اجرایی آن خواهیم پرداخت.
تاریخ سیاستگذاری انرژی به شرح زیر می باشد:
1-دهه 60-1945
در این دوره مهمترین موضوع، کافی بودن سوخت و امنیت انرژی بوده و سیاستگذاری انرژی بیشتر در مورد عرضه مطرح بود. اهداف صنعتی و اشتغال در سطح ملی موضوعات مورد بحث در جوامع صنعتی بودند. تجارت انرژی کمتر صورت می گرفت و تنها در بخش نفت خام مقداری تجارت انجام می شد. در بخش ذغال سنگ قیمت در حال کاهش بوده و تحقیق و توسعه در بخش هسته ای بیشتر صورت می گرفت. صنایع انرژی بر اکثرا در حالت انحصاری بودند و یا بوسیله دولت کنترل میشدند.
2-دهه 1970
بحران نفتی 1973 موجب شوک بزرگ اقتصادی بخصوص در کشورهای در حال توسعه شد و این ادراک شکل گرفت که منابع فسیلی کمیاب هستند و ممکن است که قیمت آنها افزایش یابد. تقاضای انرژی این بار بجای عرضه موجب نگرانی گردید و مدیریت تقاضا شکل گرفت. جایگزین های نفت خام موضوع اصلی بخش های تحقیق و توسعه گردید. تجارت نفت خام بشکل وسیعی همزمان با شکل گیری بازار نفت خام بعنوان مهمترین حامل انرژی افزایش یافت. تعدادی از موضوعات زیست محیطی مانند باران اسیدی و پسماند هسته ای خود را بصورت ضعیف نشان دادند.
3- دهه 1980
در این دهه قیمت های نفت و گاز کاهش یافتند و کمیابی منابع فسیلی خود را پنهان ساخته و مجددا بازار عرضه تعیین کننده امنیت انرژی گشت و اهمیت تقاضا کمتر شد. در این دوره ساختار بازارها دگرگون شد و بخش های مهمی از صنایع نفتی خصوصی گشت. موضوعات زیست محیطی بیشتر مطرح شد مانند تفاله های هسته ای، بازار اسیدی و صنایعی که در یک منطقه باعث آلودگی های محلی میگشتند.
4-دهه 1990
در این دهه قیمت نفت و گاز پائین باقی ماندند و تجارت گاز رشد یافت. روزهای اوج خصوصی سازی در عرضه برق شروع شد.در این دوره رقابت بعنوان یک اصل میسر گردید. در کشورهای در حال توسعه این کار بکندی انجام می شد و بعضا شاهد ملی شدن صنایع نیز بودیم. موضوعات زیست محیطی بعنوان اصلی ترین مسائل در سیاستگذاری انرژی مطرح گردید. مذاکرات ریو در 1992 و پروتکل کیوتو در 1997 بعنوان مسائل جهانی مطرح گشتند.
5-دهه 2000
در این دهه تغییرات بیشتری در امنیت عرضه صورت گرفت. این بخش بوسیله قیمت های بالا و بدون ثبات نفت ناشی از جنگ ها تهدید شده و سیستم های تولید و توزیع آسیب پذیر شدند. ریسک حملات تروریستی به منابع و حمل و نقل انرژی بیشتر شد. گاز بعنوان یکی از منابع مسلط انرژی مطرح گردید و ترس از کمبود عرضه در اروپا بعلت رفتار روسیه بالا گرفت. تغییرات آب و هوایی جدی تر شد و تقاضا در کشورهای جهان سوم بخصوص چین و هند افزایش یافت. بازارهای رقابتی بخصوص در بخش های امنیت انرزی و تهدیدات محیط زیستی مجددا فروکش کرد و نقش حکومت ها مجددا افزایش یافت.
تاریخچه ذخیره سازی نفت:
اصولاً ذخیره‌سازی باعنوان ذخایر استراتژیک نفتی (Strategic Petrolium Reserve) یا (SPR) از دهه ۱۹۷۰ به بعد شکل گفت. کشورهای صنعتی برای جلوگیری از تکرار بحران نفتی ۱۹۷۳ و به عبارتی برای اینکه از یک سوراخ دو بار گزیده نشوند مبادرت به تأسیس آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) کردند و در کنار مجموعه‌ای ازسیاست‌های دیگر، تصمیم گرفتند مقداری از نفت مورد نیاز خود را ذخیره کنند تا در روز مبادا از آن استفاده کنند. آژانس بین‌المللی انرژی، کمیته‌ای دارد که ذخیره‌سازی نفت در کشورهای عضو را کنترل می‌کند و علتش این است که کشورهای صنعتی هم درواقع گاهی اوقات از تعهدات خود تخلف می‌کنند. مثلا زمانی‌که می‌بینند شرایط بین‌المللی آرام است. زیرا موجودی ذخایر استراتژیک مانند نگه‌داشتن پول در حساب جاری است و طبعا هزینه دارد. برای آینده نامشخص نفت را می‌خرند و راکد نگه‌می‌دارند. هزینه انبارداری و نگهداری آن را هم می‌پردازند. تحمل این هزینه سخت است، از این‌رو کمیته مورد نظر در آژانس دائماً کنترل می‌کند که کشورهای عضو از تعهدات خود شانه خالی نکنند و همیشه به میزان کافی و لازم ذخیره نفت وجود داشته باشد.
مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی در وزارت نفت تشکیل شد تا دقیقاً این‌گونه رصد‌ها و پایش‌‌ها را انجام دهد. کارکنانی بودند که براساس شواهد و قراین همواره ذخیره‌سازی‌ها را رصد و ارزیابی می‌کردند و در شرایطی که تهدید علیه کشور وجود دارد و بحث تحریم‌ها مطرح است این نوع اطلاعات از قبیل اینکه؛ وضعیت ذخایر دنیا چگونه است؟ آیا ذخایر افزایش می‌یابد و یا کم می‌شود؟ آیا ذخایر موجود اجازه می‌دهد تا تحریم‌ها به‌طور جدی علیه ما اعمال شود؟ وضعیت عرضه و تقاضا چگونه است و در صورت حمله احتمالی علیه ما چه خواهد شد؟ برای ما بسیار مهم است.
معمولاً سعی می‌کنند آمار و وضعیت ذخایر استراتژیک را حتی‌المقدور محرمانه نگاه دارند، زیرا موضوع ذخایر استراتژیک تیغ دو لبه است، یعنی در شرایطی که برداشت از ذخایر صورت می‌گیرد تلقی مردم این می‌شود که روز مبادا فرارسیده و گاهی اوقات تقاضای ناشی از اثر روانی این برداشت در جهت عکس عمل می‌کند یعنی از یک طرف ذخایر را وارد بازار می‌کنند تا عرضه زیاد شود، اما اثر روانی آن مصرف‌کنندگان را نگران وجود بحران می‌کند و در عمل تقاضا به‌جای کاهش افزایش می‌یابد. بنابراین قدرت مانور غربی‌ها هم روی این ذخایر بالا نیست، اما در شرایط خاص از این ذخایر برداشت می‌کنند.
اصطلاح تانک برای ظروف ذخیره سازی بزرگ با کاربرد جابجا کردن, ذخیره سازی, اندازه گیری و حمل و نقل مایعات استفاده می گردد.
به طور کلی مخازن چند وظیفه اصلی به عهده دارند:
1- ذخیره مواد اولیه و خوراک واحدها
2- ذخیره مواد واسطه تولید شده در فرآیند
3- ذخیره فرآورده ها
4- ذخیره مواد برای بارگیری و پخش
5- همسان نمودن کیفیت محصول
6- معیاری جهت اندازه گیری حجم خوراک و محصول تولید شده
تقسیم بندی جامع و یکسانی برای مخازن ذخیره وجود ندارد. طبقه بندی مخازن, می تواند از دیدگاه های متفاوتی مانند شکل هندسی, نوع سیال یا بر حسب فشار بخار ماده ذخیره شده در آن باشد. اما می توان همه مخازن را به دو دسته کلی مخازن روباز و در بسته تقسیم بندی نمود.
گازها, سیالات آتش گیر, مواد شیمیایی خطرناک مانند اسید ها یا بازها و سیالاتی که از خود گازهای سمی منتشر می کنند, باید در مخازن در بسته نگهداری و ذخیره شوند.
از مخازن در بسته, می توان به مخازن با سقف ثابت, مخازن سقف شناور, مخازن کروی, استوانه ای و مخازن سرد اشاره نمود.
اهداف مورد نظر در ذخیره سازی نفت:
ایران، به عنوان کشوری که در مجموع نفت و گاز، صاحب بزرگ‌ترین ذخایر هیدروکربوری متعارف دنیا محسوب می‌شود هنوز تاسیسات ذخیره‌سازی راهبردی نفت و گاز را به میزان لازم برای تاثیرگذاری روی تجارت نفت و گاز جهان در اختیار ندارد.
هدف اصلی ایجاد مخازن ذخیره سازی عملیاتی و راهبردی در نزدیکی مراکز پر مصرف می باشد.
هدف دیگر احداث انبارهای نفت منطقه ای، بهبود شاخصهای زیست محیطی با خروج انبارهای نفت منطقه ای قدیمی از داخل شهرها خواهد بود.
ضرورت ذخیره سازی نفت:
در حال حاضر روزانه 1.9 میلیون بشکه نفت در پالایشگاه‌های داخلی مصرف می‌شود و از طرف دیگر 4.25 میلیون بشکه سهمیه تولید نفت ما در اوپک است و می‌توانیم نزدیک به 2.5 میلیون بشکه نفت صادر کنیم. اگر تولید نفت خام با مشکلات عملیاتی مواجه شود آیا ذخیره نفت خام برای تأمین نفت خام مورد نیاز پالایشگاه‌ها داریم؟ یا نفتی برای صادرات برای اجرای تعهدات نسبت به خریداران داریم؟
لذا ضرورت ذخیره‌سازی نفت چه به لحاظ اجرای تعهدات و داشتن توان رویارویی با نوسانات قیمت نفت در تعاملات بین‌المللی کاملاً احساس می‌شود.
علاوه بر آن به دلیل مسائل پدافند غیرعامل ضرورت دارد علاوه بر تأسیسات سطح‌الارضی، تعدادی مخزن زیرزمینی راهبردی برای فرآورده‌های نفت خام هم ایجاد کنیم.
روش شناسی ذخیره نفت خام:
برای ذخیره نفت خام 3 روش زیر در کشورهای وختلف استفاده میگردد:
- احداث انبارهای نفت رو زمینی
- ذخیره زیر زمینی فرآورده های نفتی
- ذخیره نفت در گسلهای سنگی طبیعی و مصنوعی
رویکرد کلی
به دلیل کامل نبودن دانش فنی داخلی در زمینه ذخیره زیر زمینی نفت و ذخیره در گسلهای سنگی در این سند ذخیره در انبارهای نفت روزمینی مد نظر قرار دارد.
مسئله شناسی تحلیلی:
نبود انبارهای نفت منطقه ای منجر به ایجاد مشکلات زیر میگردد:
مشکلات نبود ذخیره سازی
- امکان بروز جنگ
- وجود تحریم ها
- امکان بروز بحرانهای طبیعی و شرایط بحرانی
مشکلات ایمنی و زیست محیطی وجود انبارهای نفت در داخل شهرها
مشکلات دوری انبارهای نفت از خطوط لوله سراسری و بالا بودن هزینه استفاده از نفتکش ها
مشکلات دوری انبار های نفت از جاده های ارتباطی
سیاست و نظریه پایه:
ایجاد انبارهای نفت منطقه ای جهت:
افزایش ظرفیت ذخیره سازی
بهبود شاخصهای ایمنی و زیست محیطی با خروج انبارهای نفت کوچک قدیمی از داخل شهرها
کاهش هزینه ها با نزدیکی انبار نفت به جاده های ارتباطی
کاهش هزینه ها با نزدیکی خطوط لوله اصلی انتقال نفت با انبارهای نفت
شناسایی ذینفعان
- شرکت پخش فرآورده های نفتی به عنوان نماینده وزارت نفت و متولی و کارفرمای طرح
- سازمان محیط زیست
- شهروندان شهرهای همدان، اراک و ملایر
- پیمانکاران اجرایی طرح
- وزارت راه
شناسایی ACTION ها
- انجام طراحی مفهومی و تهیه اسناد مناقصه
- برگزاری مناقصه و انتخاب پیمانکار EPC
- انجام طراحی پایه
- انجام طراحی تفصیلی
- تامین کالا و اجرای پروژه توسط پیمانکار
در طراحی پایه و تفصیلی این انبار نفت ساختار شکست مالی (CBS) با حدود 2500 فعالیت در 8 سطح تهیه گردید.
تحلیل هزینه و فایده
زمان اجرای این طرح 20 ماه برآورد گردید و برآورد هزینه در این طرح حدود 200 میلیارد ریال می باشد که با توجه به دریافت کارمزد نگهداری فرآورده به میزان هر سال 65 میلیارد ریال، طی 3 سال مستهلک میگردد و از نظر مالی کاملا به صرفه می باشد.
از نظر زیست محیطی هم با توجه به خروج انبار نفت قدیمی از داخل شهر ملایر و امکان تبدیل فضای ایجاد شده به فضای سبز موجب افزایش رضایت شهروندان ایجاد میگردد.
تحلیل حقوقی
بند 15 ماده 1 قانون نفت مصوب 9 مهر 1366 به شرح زیر می باشد:
ذخیره سازی نفت و فرآورده های نفتی: کلیه اقدامات و عملیات مربوط به ذخیره سازی و بازآوری نفت، فرآورده های نفتی و محصولات پتروشیمیایی در مخازن سطحی فلزی، بتنی، زیرزمینی اعم از مغازه های سنگی و نمکی و مخازن تخلیه شده نفت و معادن متروکه است که جهت تحویل به پایانه های صادراتی، تامین خوراک واحدهای پالایشی و پتروشیمیایی به منظور جلوگیری از توقف فعالیت واحدهای عملیاتی، همسان نمودن و افزایش کیفیت نفت و فرآورده های نفتی و ایجاد توازن بین تولید و مصرف انجام می شود.
لذا با توجه به این قانون و با در نظر گرفتن اینکه زمین مورد نیاز احداث انبار نفت در خارج از شهر بوده و فاقد معارض می باشد و با توجه به انجام مطالعات زیست محیطی توسط شرکت معتبر در این زمینه از نظر حقوقی مشکلی برای اجرای این طرح وجود ندارد.
تحلیل تاثیر اجتماعی
با احداث این انبار نفت امکان اشتغال حدود 60 نفر نیروی بومی ایجاد میگردد و باعث کاهش میزان بیکاری میگردد.
با احداث این انبار نفت، انبار نفت قدیمی و کوچک داخل شهر ملایر نیز تعطیل گشته و باعث بههبود کیفیت هوا و شرایط زیست محیطی و افزایش رضایت شهروندان میگردد.
منابع:
سیاستگذاری انرژی-دکتر عباس ملکی-بهار 1390
سایت شرکت پخش و پالایش فرآورده های نفتی
اطلاعات شرکت پیشگامان فن اندیش تهران( پیمانکار EPC احداث انبار نفت ملایر)
[1] For example look at; India's first commercial solar power plant, UPI, December 16, 2009; http://www.upi.com/Science_News/Resource-Wars/2009/12/16/Indias-first-commercial-solar-power-plant/UPI-27021260999548/
[2] USGS World Petroleum Assessment 2000, United States Geological Survey, 2000, http://energy.cr.usgs.gov/WEcont/WEToC.pdf
[3] Oberer, Walter; “Introduction to First Issue”; Journal of Energy Law and Policy; Vol1 (1980), Pp. 1-2.
[4] Sustainability
[5]Bohi, Douglas R. & Michael A. Toman; The Economics of Energy Security; Norwell, MA.; Kluwer Academic Publishers, 1996, P. 64